گیاهان دارویی خراسان‌شمالی؛ ظرفیتی بی‌نظیر اما مغفول
گیاهان دارویی خراسان شمالی ظرفیت بزرگی برای کشاورزی کم‌آب‌بر و اشتغال‌زایی دارند، اما فقدان حمایت مؤثر، ضعف آموزش و نبود زنجیره فراوری، توسعه این صنعت را با چالش مواجه کرده است.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی«عصر اترک»، در دهه‌های اخیر، تغییرات اقلیمی، بحران کم‌آبی و کاهش منابع تجدیدپذیر، کشاورزی سنتی را در بسیاری از نقاط جهان با چالش مواجه کرده است. در واکنش به این شرایط، بسیاری از کشورها به‌دنبال جایگزین‌هایی برای محصولات پرآب‌طلب رفته‌اند و توسعه کشت‌های کم‌نیاز به آب، از جمله گیاهان دارویی، به یکی از رویکردهای اصلی در برنامه‌ریزی‌های کشاورزی بدل شده است.
در ایران نیز، با تشدید خشکسالی‌های پی‌درپی و افت منابع آبی، حرکت به‌سوی کشت‌های اقتصادی و مقاوم به تنش‌های محیطی، در قالب برنامه‌هایی چون «اصلاح الگوی کشت»، «اقتصاد مقاومتی» و «زنجیره ارزش محصولات کشاورزی» دنبال شده است. گیاهان دارویی به‌عنوان محصولاتی بومی، مقاوم، کم‌نیاز به آب و دارای ارزش افزوده بالا، مورد توجه سیاست‌گذاران قرار گرفته‌اند. بااین‌حال، فاصله قابل‌توجهی میان سیاست‌های تدوین‌شده و واقعیت‌های میدانی وجود دارد.
نبود زیرساخت‌های صنعتی، خام‌فروشی گسترده، ناهماهنگی نهادی و عدم دسترسی به بازارهای پایدار، از جمله موانعی هستند که توسعه این بخش را در بسیاری از استان‌ها کند یا متوقف کرده‌اند. درحالی‌که نقشه‌های کلان کشوری بر تنوع گیاهی و اقلیمی مناطق تأکید دارند، اما اجرای عملی این سیاست‌ها در سطح استانی، به‌ویژه در استان‌های کمتر برخوردار، همچنان با خلأهای جدی مواجه است.
خراسان شمالی یکی از استان‌هایی است که با دارابودن بیش از ۴۲۰ گونه گیاه دارویی، در ردیف مناطق مستعد برای توسعه این حوزه قرار دارد. شرایط اقلیمی خاص، پراکنش ارتفاعی و تنوع بوم‌شناختی، این استان را به زیستگاه گونه‌هایی با ماده مؤثره بالا تبدیل کرده است؛ گونه‌هایی که بسیاری از آن‌ها ظرفیت تبدیل به بِرَند ملی یا صادراتی را دارند. اما این ظرفیت هنوز به‌درستی در چرخه زراعت، فراوری و بازار قرار نگرفته است.
بنا بر شواهد میدانی و اظهارات تولیدکنندگان، کارشناسان و پژوهشگران محلی، نبود حمایت هدفمند، کمبود صنایع تبدیلی، ضعف در آموزش بهره‌برداران، و فقدان هماهنگی میان نهادهای متولی، از جمله دلایل اصلی عقب‌ماندن استان در تحقق زنجیره ارزش گیاهان دارویی است. در بسیاری از موارد، محصولات تولیدی به‌صورت خام به استان‌های دیگر ارسال می‌شود یا بدون نام و نشان محلی، از طریق واسطه‌ها صادر می‌شود.
این گزارش تحلیلی تلاش دارد با مرور دیدگاه‌ها و تجربیات بازیگران کلیدی این حوزه در خراسان شمالی – از پژوهشگران و مدیران تا فعالان بخش خصوصی – به بررسی موانع و فرصت‌های پیش‌روی توسعه گیاهان دارویی در استان بپردازد. همچنین با طرح پرسش‌هایی اساسی درباره الزامات سیاست‌گذاری، سرمایه‌گذاری و هماهنگی نهادی، به این نکته می‌پردازد که چگونه می‌توان ظرفیت‌های بومی استان را به ثروت پایدار و مزیت اقتصادی تبدیل کرد.
نبود زیرساخت‌ها؛ بزرگ‌ترین مانع توسعه گیاهان دارویی
محمدجواد راستا در گفتگو با خبرنگار ما، با انتقاد از نبود زیرساخت‌ها و حمایت‌های مؤثر در حوزه گیاهان دارویی در خراسان شمالی، گفت: در شرایط اقلیمی فعلی، چاره‌ای جز توسعه کشت‌های کم‌آب‌بر و مقاوم مانند گیاهان دارویی نداریم، اما نبود هماهنگی بین نهادها، ضعف در آموزش و فقدان بازار داخلی، بزرگ‌ترین موانع پیش‌روی تولیدکنندگان این حوزه در استان است.
وی که هفت سال است در زمینه تولید نشا و کشت قراردادی گیاهان دارویی بومی و غیربومی فعالیت دارد، افزود: در قالب فعالیت شرکت، نشا گیاهان دارویی را تأمین می‌کنم و به همراه آموزش‌های کاشت، داشت و برداشت، محصول تولیدی را به‌صورت تضمینی از کشاورزان خریداری می‌کنم.
این بهره‌بردار محلی در پاسخ به پرسشی درباره حمایت‌های دولتی، اظهار کرد: اگر منظور از حمایت، بازارسازی و فراهم‌کردن زیرساخت باشد، باید بگویم که حمایتی دریافت نکرده‌ایم. جهاد کشاورزی در بهترین حالت، تنها کود یارانه‌ای عمومی مانند اوره را گاهی در اختیار ما قرار می‌دهد که آن هم با ناهماهنگی‌ها و سلیقه‌ای عمل‌کردن شهرستان‌ها، به‌سختی به دست ما می‌رسد.
وی افزود: مکانیزاسیون در حوزه گیاهان دارویی در استان تقریباً وجود ندارد و محصولات ما قابلیت رقابت با استان‌هایی چون خراسان رضوی، اصفهان، گلستان و سمنان را ندارند؛ چه برسد به ورود به بازار صادرات. متأسفانه سیاست‌های حمایتی جهاد کشاورزی همچنان بر گندم و جو متمرکز است و گیاهان دارویی عملاً اولویت محسوب نمی‌شوند.
بایکوت شورای سیاست‌گذاری گیاهان دارویی
راستا با اشاره به تلاش‌های نافرجام در سطح مدیریتی برای برنامه‌ریزی راهبردی در این حوزه، گفت: شورای سیاست‌گذاری گیاهان دارویی پس از چند جلسه، بایکوت شد و ستاد «زنجیره ارزش گیاهان دارویی» که در استانداری شکل گرفته بود نیز به دلیل ناهماهنگی میان دستگاه‌ها، به نتیجه نرسید. جهاد کشاورزی مدعی شد مطالعات لازم را انجام داده؛ اما نتایج را در اختیار استانداری قرار نداد.
این کشاورز درباره مشکل فروش محصول نیز اظهار کرد: در نبود صنایع تبدیلی و بازار داخلی، فروش محصولات با دشواری زیادی همراه است. برای فروش به شرکت بهنوش شیروان مراجعه کردم؛ اما پاسخ دادند تصمیم‌گیری در تهران انجام می‌شود که در نهایت نیز برنامه‌ای برای خرید نداشتند. در نتیجه مجبور شدیم محصولات را به استان‌هایی مانند گلستان، خراسان رضوی و فارس ارسال کنیم.
وی همچنین از نبود آموزش‌های تخصصی گلایه کرد و افزود: جهاد کشاورزی هیچ‌گونه آموزش فنی به ما نداده است. دانش من حاصل تحصیلات دانشگاهی و مطالعات شخصی است.
راستا اضافه کرد: اکنون تنها آموزشگاه خصوصی در استان برای آموزش کشت و ساخت گلخانه گیاهان دارویی را اداره می‌کنم و آمادگی دارم به‌صورت رایگان این آموزش‌ها را ارائه دهم.
او تأکید کرد: درصورتی‌که شرایط و حمایت لازم فراهم شود، به‌طور کامل آماده توسعه کشت گیاهان دارویی در استان هستم.
به گفته این بهره‌بردار برخی گیاهان دارویی بومی استان مانند زعفران و زیره سبز، چندبرابر میانگین کشور ماده مؤثره دارند و نشان می‌دهند اقلیم استان ظرفیت بی‌نظیری برای توسعه این بخش دارد.
راستا در پایان تصریح کرد: توسعه واقعی تنها با ایجاد هماهنگی بین نهادهایی مانند جهاد کشاورزی، کمیته امداد و نهادهای حمایتی ممکن است. اگر دو مزرعه الگویی در هر شهرستان راه‌اندازی شود، مردم همراهی می‌کنند. اما تا زمانی که اختلافات بی‌مورد ادامه دارد، فرصت‌های استان در این حوزه از بین خواهد رفت.
شناسایی بیش از ۴۰۰ گونه گیاه دارویی
مهدی باور در گفتگو با خبرنگار ما، از شناسایی بیش از ۴۰۰ گونه گیاه دارویی در خراسان شمالی خبر داد و گفت: بخشی از این گونه‌ها تنها در عرصه‌های طبیعی رشد می‌کنند و هنوز وارد چرخه زراعی نشده‌اند.
وی با بیان اینکه تاکنون ۴۲۳ گونه گیاه دارویی در رویشگاه‌های استان شناسایی شده، افزود: برخی از این گیاهان مانند باریجه، زرشک وحشی، کتیرا و کاکوتی کوهی از ارزش دارویی و اقتصادی بالایی برخوردارند اما به‌صورت زراعی کشت نمی‌شوند یا سطح کشت آن‌ها بسیار محدود است.
معاون آموزشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی، با اشاره به لزوم اجرای مطالعات اقلیمی‌محور برای تعیین مناطق مناسب کشت گیاهان دارویی، اظهار کرد: طرح این مطالعات تدوین و به دستگاه‌های ذی‌ربط ارائه شده اما به دلیل عدم تأمین اعتبار، اجرای آن متوقف مانده است.
او تأکید کرد: از آنجا که ماده مؤثره گیاهان دارویی به‌شدت وابسته به اقلیم است، انجام این مطالعات برای تجاری‌سازی ضروری است.
باور همچنین همکاری با بخش خصوصی را برای تجاری‌سازی نتایج تحقیقات، ضروری دانست و گفت: بهره‌برداران کشاورز توان لازم برای ورود به حوزه تولید دارو را ندارند. حضور یک سرمایه‌گذار قدرتمند برای ایجاد مجتمع داروسازی در استان الزامی است تا تولید براساس قرارداد مستقیم بین کارخانه و کشاورز انجام گیرد.
به گفته وی تاکنون سرمایه‌گذاری مؤثری در این زمینه در استان انجام نشده است.
تحقیقات کم، فاصله با ظرفیت استان
معاون آموزشی مرکز تحقیقات کشاورزی خراسان شمالی از اجرای کمتر از ۱۵ پروژه تحقیقاتی در حوزه گیاهان دارویی طی پنج سال اخیر خبر داد و گفت: این میزان پاسخگوی ظرفیت بالای استان در این حوزه نیست.
وی افزود: در حال حاضر بانک ژرم پلاس(ذخایر ژنتیکی) گیاهان دارویی در سطح استان ایجاد نشده و ایجاد آن نیازمند حمایت مالی و زیرساختی است.
این مسئول با اشاره به نتایج تحقیقات اخیر، اظهار کرد: بسیاری از گونه‌های گیاهان دارویی استان، مقاومت بالایی در برابر خشکسالی دارند و در یکی از خشک‌ترین سال‌های اخیر نیز، کمتر از سایر پوشش‌های گیاهی دچار آسیب شده‌اند. با این حال، نبود بازار و صنایع فرآوری، مانع اصلی در مسیر تجاری‌سازی این ظرفیت‌ها است.
باور در ادامه، سه خلأ اصلی در زنجیره دانش تا اجرا در حوزه گیاهان دارویی استان را کمبود اعتبارات پژوهشی، حمایت ناکافی از شرکت‌های دانش‌بنیان و نبود صنایع داروسازی عنوان کرد و گفت: تنها در صورت تکمیل این زنجیره، می‌توان ظرفیت‌های منحصر به‌فرد خراسان شمالی را به فرصت‌های اقتصادی تبدیل کرد.
وی تأکید کرد: مجموعه مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی، بخشی از سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی کشور و مستقل از جهاد کشاورزی است.